घारापुरी लेणीचे मनमोहक सौंदर्य: छायाचित्रकारांचे नंदनवन

१) घारापुरी लेणी  भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील मुंबई शहरापासून ११ किलोमीटर अंतरावर घारपुरी बेटावर आहेत. १९८७  मध्ये, घारापुरी लेणी  युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट करण्यात आली. मनोरंजक आणि आश्चर्यकारक एलिफंटा लेणी मध्ययुगीन वास्तुकलाचा एक उत्तम  नमुना आहे.भगवान शंकराला समर्पित असलेल्या या लेण्यांमध्ये शिवाच्या तीन भव्य मूर्ती आपल्याला पहायला मिळतात.भारतातील प्रमुख ऐतिहासिक आणि महत्वांच्या पर्यटन स्थळांपैकी एक असलेल्या या भव्य लेण्या  2 वेगवेगळ्या धर्मांमध्ये विभागल्या गेल्या आहेत. या गुफांच्या एका भागात हिंदू धर्माशी जोडल्या गेलेल्या लेण्या  असून अन्य भागात बौद्ध धर्माशी संबंधित  लेण्या आढळतात… महाराष्ट्रातील या भव्य अश्या घारापुरी  लेण्या बद्दलची माहिती  या लेखातून अधिक जाणून घेऊया.

एलिफंटा लेणीत अनेक हिंदू मूर्ती आहेत, त्यापैकी सर्वात लक्षणीय आणि सुप्रसिद्ध म्हणजे “त्रिमूर्ती” किंवा तीन मुखी भगवान शिव. या मूर्तीला गंगाधर म्हणूनही ओळखले जाते, जी गंगेच्या पृथ्वीवर अवतरल्याचे प्रकटीकरण आहे. त्याशिवाय अर्धनारेश्वर ही या भागातील प्रसिद्ध मूर्ती आहे. मुंबईच्या गेटवे ऑफ इंडिया ते एलिफंटा लेणीपर्यंतची सुंदर फेरी हा एक आकर्षक अनुभव आहे.घारापुरी  लेण्या 60,000 चौ.फुट क्षेत्रफळात पसरलेल्या असून या परिसरात एकूण 7 लेण्या  आहेत. यातील 5 घारापुरी  लेण्या हिंदू धर्माशी संबंधित असून उर्वरित 2  लेण्या  बौद्ध धर्माचे प्रतिनिधित्व करतात.घारपुरी द्वीप येथे स्थित असलेल्यालेण्यामधील 1 ल्या क्रमांकाची लेण्यात भगवान शिवाच्या अनेक मूर्ती असून मध्यभागी शिवाची त्रिमूर्ती स्थापित करण्यात आली आहे. या मूर्तीला सदाशिव या नावाने ओळखले जाते.या लेण्यात भगवान शिव गंगेला धरतीवर आणतांनाचे दृश्य दाखवणारी मूर्ती देखील विराजित करण्यात आली आहे.क्रमांक 2  ते 5 यालेण्या कैनन हिल नावाने ओळखले जाते. 6 वी आणि 7 वी लेण्या स्तूप हिल्स असून 6  व्या लेण्याना  सीताबाई गुफा देखील म्हणतात.7 व्या लेण्यासमोर एक तलाव असून तो ‘बौद्ध तलाव‘ या नावाने ओळखला जातो.

घारापुरी  लेण्या  हे महाभारत काळात पांडवांनी निवासस्थान म्हणून बांधले होते असे मानले जाते. पोर्तुगीजांनी या लेणीमध्ये मोठ्या प्रमाणात हत्तीची शिल्पे शोधून काढली आणि या क्षेत्राला “एलिफंटा” असे नाव दिले. बाणासुर हा भगवान शिवाचा राक्षस भक्त असून तो या लेणीमध्ये वास्तव्यास होता असे लोककथेनुसार सांगितले जाते. स्थानिक आख्यायिका आणि तज्ञांच्या मते या लेणी मानवनिर्मित नाहीत. एलिफंटा लेणी पर्वतावरही शंकराची मूर्ती आहे.पुरातत्व सर्वेक्षणाला चौथ्या शतकातील काही नाणीही सापडली. कलचुरी आणि कोकण मौर्यांशी लढणाऱ्या चालुक्यांच्या म्हणण्यानुसार ते सातव्या शतकाच्या मध्यात बांधले गेले. राष्ट्रकूट, जे ७व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या आणि ८व्या शतकाच्या उत्तरार्धात वास्तव्य करत होते, ते मुख्य लेणीच्या बांधकामासाठी अंतिम स्पर्धक होते.एलिफंटा नंतर चालुक्य साम्राज्याच्या शासकांकडे आणि नंतर गुजरात सल्तनतच्या ताब्यात होता, जो १५३४ मध्ये पोर्तुगालमध्ये पडला. तेव्हापासून, एलिफंटाचा उल्लेख घारापुरी म्हणून केला जातो. पोर्तुगीज आल्यानंतर या लेण्यांचे मोठे नुकसान झाले. पोर्तुगीज सैनिकांनी शिवाच्या विश्रामस्थळावर हल्ला करण्याचे ठरवले.लेण्यांच्या विकासासंबंधीचे आरोपही त्यांनी खोडून काढले. काही इतिहासकारांनी पोर्तुगीजांना लेणी नष्ट करणारे असे संबोधले आहे. १९७० मध्ये, त्याची दुरुस्ती करण्यात आली आणि १९८७ मध्ये, युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळाने त्याची रचना केली. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण सध्या त्याचे निरीक्षण करत आहे.

२) इतिहास : 

एलिफंटा  लेण्यांच्या समर्थकांचा हा साधारण इसवी सन ९०० ते १३०० च्या दरम्यानचा असा अंदाज आहे. एका अखंड पाषाणातही लेणी कोरण्यात आल्या आहेत. गावाचे प्राचीन नाव श्रीपुरी असे होते. कोकणातल्या मौर्य वंशाची घारापुरी ही राजधानी.या लेणीच्या मूर्ती ५व्या आणि ८व्या शतकादरम्यान तयार केल्या गेल्या होत्या, तथापि याबद्दल भिन्न दृष्टिकोन देखील आहेत. मौर्य राजवंश, चालुक्य, सिल्हार, यादव घराणे, अहमदाबादचे मुस्लिम सम्राट, पोर्तुगीज, मराठा आणि शेवटी ब्रिटीश यांनी राज्य केलेले हे बेट त्याचा इतिहास प्रतिबिंबित करते.घारापुरी  लेण्या  हे महाभारत काळात पांडवांनी निवासस्थान म्हणून बांधले होते असे मानले जाते. पोर्तुगीजांनी या लेणीमध्ये मोठ्या प्रमाणात हत्तीची शिल्पे शोधून काढली आणि या क्षेत्राला “एलिफंटा” असे नाव दिले. बाणासुर हा भगवान शिवाचा राक्षस भक्त असून तो या लेणीमध्ये वास्तव्यास होता असे लोककथेनुसार सांगितले जाते. स्थानिक आख्यायिका आणि तज्ञांच्या मते या लेणी मानवनिर्मित नाहीत. एलिफंटा लेणी पर्वतावरही शंकराची मूर्ती आहे.

पुरातत्व सर्वेक्षणाला चौथ्या शतकातील काही नाणीही सापडली. कलचुरी आणि कोकण मौर्यांशी लढणाऱ्या चालुक्यांच्या म्हणण्यानुसार ते सातव्या शतकाच्या मध्यात बांधले गेले. राष्ट्रकूट, जे ७व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या आणि ८व्या शतकाच्या उत्तरार्धात वास्तव्य करत होते, ते मुख्य लेणीच्या बांधकामासाठी अंतिम स्पर्धक होते.एलिफंटा नंतर चालुक्य साम्राज्याच्या शासकांकडे आणि नंतर गुजरात सल्तनतच्या ताब्यात होता, जो १५३४ मध्ये पोर्तुगालमध्ये पडला. तेव्हापासून, एलिफंटाचा उल्लेख घारापुरी म्हणून केला जातो. पोर्तुगीज आल्यानंतर या लेण्यांचे मोठे नुकसान झाले. पोर्तुगीज सैनिकांनी शिवाच्या विश्रामस्थळावर हल्ला करण्याचे ठरवले.लेण्यांच्या विकासासंबंधीचे आरोपही त्यांनी खोडून काढले. काही इतिहासकारांनी पोर्तुगीजांना लेणी नष्ट करणारे असे संबोधले आहे. १९७० मध्ये, त्याची दुरुस्ती करण्यात आली आणि १९८७ मध्ये, युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळाने त्याची रचना केली. 

भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण सध्या त्याचे निरीक्षण करत आहे.या बेताल डोंगरात पाच लेणी खोदल्या आहेत.येथील शिल्पकाम शैव संप्रदायाचे आहे.एलिफंटा बेट, किंवा घारापुरी, दक्षिण मुंबईतील ट्रॉम्बे बीचच्या खाडीतील एक बेट आहे. बेटावरच दक्षिणेस घारापुरी नावाचे छोटेसे गाव आहे.एलिफंटा गुफांची नोंद आपल्याला बादामी चालुक्य सम्राट पूलकेशिन द्वितीय यांनी कोंकण चे मौर्य शासकांचा पराजय केला तेंव्हा पासून सापडते. त्या दरम्यान शिवाला समर्पित या विशाल एलिफंटा गुफांना पुरी (पुरिका) या नावाने ओळखले जायचे. घारपुरी द्वीप पूर्वी कोंकण मौर्यांची राजधानी होती. या गुफां संबंधित जाणकारांची वेगवेगळी मत पाहायला मिळतात.काही इतिहासतज्ञांच्या मते कोंकण मौर्यांनी या एलिफंटा गुफांची निर्मिती केली  होती. तर काही तज्ञांच्या मते राष्ट्रकुट आणि चालुक्यांना या गुफांचे श्रेय दिले जाते. पोर्तुगीजांशी देखील या गुफांचा इतिहास जोडला गेला आहे, 16 व्या शतकात येथे पोर्तुगीजांची सत्ता होती व इथल्या विशालकाय हत्तीच्या प्रतिमेमुळे पोर्तुगीजांनी या गुफांना एलिफंटा असे नाव दिले होते.

३)काय पहावे : 

१)मुख्य गुहा :

मुख्य गुहा किंवा शिव गुहा/ गुहा १ किंवा ज्यास महाकाय गुहा म्हणतात, ती २७ मीटर (८९ फूट) वर्गाचा मंडप आहे. तीनही मुखे अतिशय सुंदर आणि त्यांचे मुकुट सांगणारे कलाकुसर प्रेक्षणीय आहे. ब्रह्मा, विष्णू, महेश यांच्या संयुक्तला त्रिमूर्ती असे म्हणतात. परंतु असे नसून त्रिमूर्ती मध्ये उमा, शिव आणि रुद्र आहेत. 

2)रावणुग्रह :

हे घारापुरीमधील एक विशाल शिल्प आहे ज्यात राक्षस राज रावणाच्या गर्वहरणाची पुराणांतील कथा चित्रित केली आहे. परम शिवभक्त असलेला राक्षसांचा राजा रावण एकदा आपल्या पुष्पक विमानात बसून हिमालयावरून जात असताना कैलास पर्वतावर शिव पार्वती निवास करत असल्याने कार्तिकेयाने रावणास रोखले. गर्वाने क्रोधित झालेल्या रावणाने संपूर्ण कैलासच गदागदा हलवण्याचा प्रयत्न केला तो प्रसंग या शिल्पात दर्शविलेला आहे.

शिव पार्वती पर्वतावर क्रीडा करताना दर्शवले आहेत तर रावण पर्वत हलवताना दिसत आहे. शिव त्रिनेत्र, अष्टभुज आणि एक पाय दुमडून आरामात बसलेले दर्शवले आहे आणि डाव्या बाजूस पार्वती प्रतिमा आता झीज झाल्याने नष्ट झाली आहे. शिवाचे त्रिनेत्र रूप हे ब्रह्माण्डाच्या सर्वोच्च ज्ञानाचे प्रतीक आहे. मुख्य प्रतिमेच्या मागील भागात अनेक उप देवता, भक्त गण, विद्याधर, शिव कुटुंब दर्शवले आहेत. गणेश आणि शिवभक्त श्रृंगी हे डाव्या बाजूस तर गरुडावर आरूढ विष्णू उजवीकडे आहे. शिवाने जटामुकुट, एकावली, बाजूबंद, यज्ञोपवीत आणि अधोवस्त्र धारण केलेले आहे.एका लेणे , कैलास पर्वतावर शिव-पार्वती बसलेली आहे , रावण आपल्या वीस भुजांनी पर्वत हालवीत असे दृश्य आहे.शंकराच्या मुकुटात चंद्रकला आणि मागे प्रभा आहे.त्या मुद्रेवर शांत,निश्चय आणि कपाळावर तृतीय नेत्र स्पष्टपणे आहे.शंकर एका हाताने बावरलेल्या पार्वतीला आधार दिला आहे. आणि निर्भयतेचे दोष देत आहे.

3)विवाह मंडल :

घारापुर चित्रातले सर्वोत्कृष्ट चित्र ठरले.शंकरावर अनुरक्त पार्वतीने शंकराने त्याची प्रीती संपादन केली,तिला महिला घालण्याकरीता शंकराने हिमालय सऋषीप्ते पाठविले.हिमालयाने ही सर्व मान्य त्यांचा विवाह केला. या चित्रात सापडला आहे.  

4) अर्धनारीनटेश्वर :

अर्धनारीश्वर शिव तर विवाच्य अर्पनारीवर स्पावाल अनेक आख्यायिका पुराणांषध्ये सापडतात. शिवपुराणातीत कथेनुचार, यस ब्रह्मदेवाने सर्व मुख्य तत्वांना पुननिर्माण करण्यात सांगितले परंतु त्यांना ते जमले नाही आणि स्वांनी भगवान जिवाकडे भवत भागिलली रोरक्षा पनी सत्यासिसव पुनर्निर्मिती शक्य नसल्याने शिवाने अर्धनारी रूप धारण केले.व्यस्तता बुसच्या एका कथेत, पूंगी हा शिवभक्त भगवान शिव सोडून इतर कोणत्या देवतेला, अरादी पार्वती वाही न करण्यास तयार गरदासा लेन्हा शिकणे आक्ष्क्ष्या अर्थागिनी सोबत एकत्व दाखवत हे रूप धारण केले.अर्थ मनात शिव आणि डाव्या अर्थ भागात पार्वती आणि खालील बाजूस नंदी दर्शवले है की काय मुक्त कराना, शरीर सौष्ठव आभूषणे यांचे द्वैत स्पष्टपणे दर्शवले आहे. शिव पार्वतीचे सहायक मणि मुदेत, सौहवपूर्ण शरीर अशी तर शिव रूप हे पुरुषी आहे. या करे का निराश हातात नल आहे. शिवाचे हे अद्वितीय रूप ब्रह्मा, विष्णु, इंद्र, वरूण,गणपतीसही-मुनी, भक्त आणि स्वर्गातील अप्सरा-गंधर्व

५) त्रिमूर्ती :

तीन देवतांच्या संयुक्त प्रतीकात्मक आविष्कारास ही संज्ञा लावली जाते. हिंदू व बौद्ध धर्मांत ही त्रिमूर्तिकल्पना आढळते. ख्रिस्ती धर्मातील ⇨ट्रिनिटीची कल्पना मात्र या त्रिमूर्तिकल्पनेहून भिन्न आहे. ट्रिनिटीच्या कल्पनेत पिता, पुत्र व होली स्पिरिट (घोस्ट) मिळून एकच देव मानला आहे. बौद्ध धर्मातील महायान पंथात मंजुश्री, अवलोकितेश्वर व वज्रपाणी यांची त्रिमूर्ती मानलेली आहे.त्रिमूर्तिकल्पनेचे बीज वेदांतही आढळते. ऋग्वेदांत सवितृ (सूर्य), इंद्र व अग्नी किंवा सूर्य, वायू व अग्नी या तीन देवतांचा मिळून एक त्रिक असल्याचे उल्लेख आढळतात. त्रिगुणांच्या अनुरोधाने त्रिमूर्तिकल्पनेचा विचार मैत्रायणी उपनिषदात (५·२) झालेला आहे. प्रजापतीचा रजोगुणी अंश तो ब्रह्मा, तमोगुणी अंश तो रुद्र व सत्त्वगुणी अंश तो विष्णू असल्याचे तेथे म्हटले आहे. महाभारतात (वनपर्व २७२·४६) ब्रह्मा, विष्णू व रुद्र ही प्रजापतीची उत्पादक, संरक्षक व संहारक रूपे असल्याचा निर्देश आहे.ही त्रिमूर्तिकल्पना विविध पुराणांनी आणि शैव, वैष्णवादी संप्रदायांनीही उचलून धरली व तिचा विकास केला. आपापल्या संप्रदायानुसार त्यांनी ह्या त्रिमूर्तीतील एक देवता प्रमुख मानली आहे. उदा., शैवांनी शिवास व वैष्णवांनी विष्णूस प्रमुख मानले आहे.      

दत्त संप्रदायानुसार दत्तात्रेयमूर्तीही त्रिमुखी असून ती ब्रह्मा, विष्णू व महेश यांचे संयुक्त रूप आहे. ह्या तीन देवतांच्या भार्यांचीही, म्हणजे सरस्वती, लक्ष्मी व उमा यांची त्रिमूर्ती मानली जाते. त्रिमूर्तीतील तीन देवता या रज, सत्त्व व तम हे त्रिगुण सृष्टीची उत्पत्ती, स्थिती व लय या संकल्पनांची प्रतीके मानली जातात.या प्रकारची शिल्पे भारतात, विशेषतः द.भारतात विपुल प्रमाणात आढळतात. एकपादमूर्ती या नावानेही या मूर्ती प्रसिद्ध आहेत. या मूर्तींसंबंधी व त्यांच्या प्रमाणासंबंधी प्राचीन शिल्पशास्त्रावरील ग्रंथांतून सविस्तर माहिती मिळते.महाराष्ट्रात काही ठिकाणी त्रिमूर्ती आढळतात. त्यांपैकी घारापुरी व वेरूळ येथील लेण्यांतील मूर्ती जवळजवळ समकालीन असून विशेष प्रसिद्ध आहेत. घारापुरी येथील मूर्ती भव्य व उठावदार असून या मूर्तिसंबंधी तज्ञांत बरीच उलटसुलट मते आढळतात.                                                                                      

6) गंगाधर मूर्ती :

गंगाधर-मुर्ती या शिल्पपटामध्ये गंगावतरणाच्या दैवी घटनेतील भगवान शिवाची भूमिका दाखवलेली आहे. गंगा स्वर्गातून पृथ्वीवर अवतारण्याची कथा पुराणांमध्ये आलेली आहे. या कथेनुसार सगर राजाचा नातू भगीरथ वाने गंगेला पृथ्वीवर आणण्यासाठी कठोर तपश्चर्या केली आणि त्याच्या तपाने प्रसन्न होऊन गंगा पृथ्वीवर बेण्यास तयार झाली परंतु तो ओघवता विशाल प्रवाह पारण करण्यास पृथ्वीवर तशाच शक्तिशाली कोणाचे सहाय्य्य लागणार होते. भगीरथाच्या भक्तिभावामुळे भगवान शिवानी गंगेचा प्रवाह आपल्या जटांमध्ये धारण केला आणि सगर राज्याच्या पुत्रांना जीवनदान दिले. या शिल्पात गंगा भगवान शिवाच्या मुकुटावर तीन मुखांसह दर्शवलेली आहे. ही तीन मुखे गंगेधी मंदाकिनी, भागीरथी आणि भोगवती अशा तिन्ही लोकांतील रूपांचे प्रतीक आहेत. या शिल्पाच्या मध्यभागी शिव पाप उभे दिसतात आणि गंगेच्या अवतारणामुळे काहीशी रुष्ट देवी पार्वती भगवान शिवापासून तोंड फिरवून घेताना दर्शवलेली आहे. तर भगवान शिव खांद्यावर हात ठेवून देवीला आश्वस्त करताना दिसत आहेत. भगवान शिवांच्या उजव्या बाजूस खाली लहान भगीरथ प्रतिमः दिसते.

७) कल्याण सुंदर मूर्ती :

कल्याणसुंदर ( कल्याणसुन्दर , शब्दशः “सुंदर लग्न”), कल्याणसुंदर आणि कल्याणा सुंदरा म्हणून देखील शब्दलेखन केले जाते , आणि कल्याणसुंदर-मूर्ती (“सुंदर लग्नाचे प्रतीक”), वैवाहिका-मूर्ती (वैवाहिक-मूर्ति, “वैवाहिक चिन्ह”) आणि पाणिग्रहण म्हणून ओळखले जाते. -मूर्ती (पाणिग्रहण-मूर्ति) (” पाणिग्रहण विधीशी संबंधित चिन्ह “), [१] हे हिंदू देवता शिव आणि पार्वती यांच्या विवाहाचे मूर्तिमंत चित्रण आहे . जोडप्याला अनेकदा हिंदू लग्नाचा पाणिग्रहण (“हात स्वीकारणे”) विधी करताना दाखवण्यात आले आहे , जेथे वर आपला उजवा हात घेऊन वधूला स्वीकारतो.मध्यभागी चित्रित केलेल्या या जोडप्यासोबत अनेक दिव्यता आणि इतर खगोलीय प्राणी आहेत. देव विष्णू आणि त्याची पत्नी लक्ष्मी हे अनेकदा शिवाला पार्वती देत ​​असल्याचे चित्र आहे . ब्रह्मा देवाला कार्यकर्ता पुरोहित म्हणून दाखवले आहे.कल्याणसुंदर आयकॉन ही लोकप्रिय उपासनेची वस्तू नाही आणि सामान्यतः मंदिराच्या वार्षिक उत्सवांमध्ये दैवी लग्नाच्या उत्सवांमध्ये वापरली जाते. तथापि, कल्याणसुंदराची दृश्ये भारतभर लेणी, शिल्पे आणि मंदिराच्या भिंतींवर आढळतात.                             

८) शिव मंदिर :

शिव मंदिर (पूर्व भाग)

त्रिमूर्ती लेण्याच्या पूर्णेकडे हे पूर्वाभिमुख शिवमंदिर कोरलेले आहे. गर्भगृह, अंतराळ, स्तंभाधारित मंडप आणि त्यात प्रवेश करण्यासाठी चंद्रशिलायुक्त कोरीव पायऱ्या अशी लेणीची संरचना दिसते. आत शिरताच गर्भगृहाच्या मुख्य प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूस अलंकृत स्तंभशाखा आणि शैव द्वारपालांच्या प्रतिमा दिसतात. शैल मंदिराचे अधिष्ठान उंच असून तेथे पोहचण्यासाठी कोरीव पायच्या असून त्याच्या दोन्ही बाजूस सिंह प्रतिमा आहेत. गर्भगृहात पूजेचे शिवलिंग है मुख्य दैवत आहे. शैली वैशिष्ट्यांचा आधारे हे लेणे लेणी क्रमांक एकच्या समकालीन असून इसवी सन ६व्या शतकात निर्माण केले असावे.मंडपाच्या पश्चिमेकडील बाजूस अष्टमातृकांचे शिल्प त्यांच्या वाहनांसह कोरलेले आढळले. त्यात गणेश आणि कार्तिकेय मूर्ती अनुक्रमे उजव्या आणि डाव्या बाजूत कोरलेल्या आहेत. हे शिल्प खंडित झाले आहे. यातील शेवटचे मातृका शिल्प हे त्यावरील ध्वज प्रतिमेमुळे उल्लेखनीय ठरतेअष्टमातृकांची निर्मिती अंधकासूर वधाच्या प्रसंगी या असुराच्या शरीरातून सांडणारे रक्त जमिनीवर सांडून नवीन राजस जन्माला येऊ नये म्हणून रक्त जमा करण्यास झाली होती, असा पुराणकथेत उल्लेख येतो.

 

शिव मंदिर (पश्चिम भाग):

नटराज मूर्ती कोरली असून तिच्या पार्श्वभागात अनेक देवदेवला, गंधर्व, अप्सरा, ब्रह्मा, विष्णू, इंद्र, यम, पार्थली अशा देवता दिसतात. व्हरांड्याच्या दोन्ही बाजून कोरलेले शिल्पपट सध्या पूर्णपणे नष्ट झालेले दिसतात, उत्तरेकडील भिंतीवर कोरलेली शिवप्रतिमा द्विभुज असून कमलासनावर बसलेली आढळते, कमलाले देठ नागांनी तोलून धरलेले आहे. डावा हात मांडीवर आणि उजवा हात थोडा वर उचललेला तो दक्षिणेकडील दगडी पाषाणात कोरलेल्या जलकुंडातील पाणी आज सुद्धा वापरात आहे.

९) नटराज शिव :

  नटराज शिव नृत्यविद्येची देवता म्हणून शिवाचे नटराज हे शिल्प शक्ती आणि लय यांचा सुरेख सदन दर्शवणारे आहे. लालित्यपूर्ण, तालबद्ध असे हे टभुज नटराज शिल्प आहे. शिवाचा पुढचा हात राजहस्त मुद्रेत असून हत्तीच्या सोंडप्रमाणे पुढे आला आहे आणि हाताची तीन बोटे सरळ आहेत. हे स्वर्गीय नृत्य पाहण्यास अनेक दैवी आकृत्या, विद्याधर, गंधर्व, ऋषी, ब्रह्म देव आणि विष्णू त्यांच्या वाहनांवर आरूढ होऊन आलेले दर्शवले आहेत. शिवपत्नी पार्वती आणि पुत्र गणेश एका बाजूस मंत्रमुग्ध होऊन पाहत आहेत. उजव्या बाजूस खाली एक संगीतकार ढोल वाजवताना दिसतो. शिवाने सुसञ्जित जटामुकुट, रत्नजडित एकावली, कंठा, कर्णभूषणे आणि सलकडी धारण केले आहे. आठ हालांपैकी डावीकडील एक हात सोडून अन्य हात खंडित आहेत. उजव्या हातात संभवतः परशु असावा. मूर्ती कमरेखाली खंडित झाली आहे.

मुंबईतील एलिफंटा लेणी सकाळी ८.०० ते संध्याकाळी ५.०० वाजेपर्यंत खुली असते.

एलिफंटा लेणी सकाळी ९ ते संध्याकाळी ५:३० पर्यंत अभ्यागतांसाठी खुली असतात.

जर तुम्ही एलिफंटा लेणीला भेट देण्याचा विचार करत असाल, तर आम्ही तुम्हाला प्रवेशद्वाराच्या किमतीबद्दल माहिती देऊ.

भारतीय नागरिकांसाठी प्रति व्यक्ती ४० रुपये.

परदेशातील नागरिकांसाठी ६०० रुपये प्रति व्यक्ती.

१५ वर्षांखालील मुलांसाठी, हे ठिकाण पूर्णपणे विनामूल्य आहे.

एलिफंटा लेणींना भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ कधी आहे? 

एलिफंटा लेणींना भेट देण्याचा सर्वोत्तम वेळ नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी दरम्यान असतो, जेव्हा हवामान प्रवासासाठी अनुकूल असते.

5) कसं पोहोचाल ? : 

घारापुरीची लेणी किंवा एलिफंटा लेणी ही महाराष्ट्रा मुंबईपासून ६-७ मैल अंतरावर समुद्रातील घारापुरी या लहान बेटावर डोंगरात ही लेणी आहेत. ही भव्य आकाराची शिल्पे प्रसिद्ध आहेत. पाषाणात खोदलेली ही लेणी इ.स. ९ वे ते १३ वे  या कालखंड निर्माण करण्यात आली होती. १९८७ ला या लेण्यांना युनेस्को वारसा स्थान दिला गेला. घारापूरी लेण्यांच्या प्रवेशद्वारावर  हत्तीचे मोठे आकाराचे एक शिल्प होते, म्हणून नाव बदलून या लेण्यांना एलिफंटा लेणी असे नाव दिले जाते. हे शिल्प सध्या मुंबईच्या राणीच्या बागेत आहे. ही लेणी शहराच्या पूर्वेस समुद्रात किन मुंबईपासून १० कि.मी. दूर आहेत.गेट वे ऑफ इंडियावरून एलिफंटासाठी खास बोटी जातात. पहिली बोट सकाळी ९ वाजता सुटते. परत येण्यासाठी शेवटची बोट संध्याकाळी सहा वाजता एलिफंटाहून सुटते. दर अर्ध्या तासानं बोटी उपलब्ध असतात. बोटीचं परतीचं तिकीट २०० रुपये आहे. तर, तीन ते सात वयोगटातील मुलांसाठी १३० रुपये.तुम्हाला एलिफंटा लेणीला भेट द्यायची असल्यास, तुमच्याकडे उड्डाण, ट्रेन किंवा बसने जाण्याचा पर्याय आहे.

एलिफंटा लेणीपर्यंत विमानाने पुढील मार्गांनी पोहोचता येते :

मुंबई हे भारतातील दुसरे सर्वात व्यस्त एव्हिएशन हब आहे, ज्यात जगभरातील मोठ्या शहरांशी तसेच देशांतर्गत फ्लाइट्सशी उत्तम कनेक्शन आहे. देशातील प्राथमिक आंतरराष्ट्रीय प्रवेशद्वार, छत्रपती शिवाजी परदेशी विमानतळ, अनेक आंतरराष्ट्रीय विमान कंपन्यांद्वारे सेवा दिली जाते.विमानतळावर दोन टर्मिनल आहेत: टर्मिनल १A, जे एअर इंडियाला सेवा देतात आणि टर्मिनल १B, जे इंडिगो, जेट एअरवेज, स्पाइसजेट आणि गो एअरला सेवा देतात. विमानतळ मुंबईपासून २८ किलोमीटर अंतरावर आहे आणि तुम्ही स्थानिक वाहतूक वापरून एलिफंटा लेण्यांमध्ये सहज जाऊ शकता.एलिफंटा लेणीपर्यंत रेल्वेने पुढील मार्गांनी पोहोचता येते:एलिफंटा लेणी छत्रपती शिवाजी टर्मिनस रेल्वे स्थानकाजवळ स्थित आहे,

जे जगातील दुसरे सर्वात मोठे रेल्वे स्थानक आहे. हे मुंबई शहरापासून सुमारे १२ किलोमीटर अंतरावर आहे.एलिफंटा लेणीपर्यंत बसने पुढील मार्गांनी पोहोचता येते:मुंबईपासून जवळ असल्यामुळे, एलिफंटा लेणी देशातील अनेक प्रमुख शहरांशी रस्त्याने जोडलेली आहे. मुंबई – पुणे द्रुतगती महामार्ग हा शहरातील सर्वात वर्दळीचा रस्ता आहे. बसने प्रवास करणे हा सोयीचा पर्याय आहे.फेरीतून उतरल्यानंतर, तुम्ही एकतर एलिफंटा गुहेच्या गुहा क्रमांक १ पर्यंत एक किलोमीटर चालत जाऊ शकता किंवा बंदरातून टॉय ट्रेन घेऊ शकता. ग्रेट केव्ह (गुहा क्रमांक एक) मध्ये जाण्यासाठी १२० पायऱ्या चढून जाव्या लागतात. गुहेकडे पाहताना असे दिसते की ही इमारत बौद्ध विहारापासून प्रेरित आहे, ज्यामध्ये मध्यवर्ती न्यायालय आणि अनेक खांब देखील आहेत.

तथापि, पूर्व आणि पश्चिम दिशांना प्रत्येकी दोन बाजूचे प्रवेशद्वार आहेत. शैव मंदिराच्या संकुलात, भगवान शंकराच्या असंख्य मूर्ती प्रदर्शनात आहेत. त्रिमूर्ती, ज्याला सदाशिव असेही म्हणतात, हे महान गुहेचे सर्वात आकर्षक आणि प्रमुख वैशिष्ट्य आहे. पवित्र ट्रिनिटी, ज्याला निर्माता, संरक्षक आणि संहारक म्हणून देखील ओळखले जाते, हे तीन डोक्यांद्वारे दर्शविले जाते.

• एलिफंटा गुफांना भेट द्यायला कसे जाल ?
• मुंबई पासून अवघ्या 11 किलोमीटर अंतरावर असलेल्या एलिफंटा गुफांना जाण्याकरता पर्यटक रेल्वे, विमानसेवा, आणि खाजगी वाहनाने देखील सहज पोहोचू शकतात.
• विमानाने मुंबईतील छत्रपती शिवाजी महाराज एयरपोर्ट ला उतरून खाजगी वाहनाने एलिफंटा गुफा येथे पोहोचता येते.
• मुंबई विमानतळा पासून हे अंतर 28 की.मी. चे आहे.
• मुंबई रेल्वे मार्गाने देखील उत्तम रीतीने जोडले असल्याने आपण रेल्वेने देखील मुंबई ला येऊन एलिफंटा गुफा पहायला जाऊ शकतात.
• रस्ते मार्गाने देखील डिलक्स बसेस एलिफंटा गुफा पहायला पर्यटकांना नेत असतात.
• एलिफंटा गुफा पहायला गेटवे ऑफ इंडिया येथून बोटीने देखील पोहोचता येतं.