खंडोबा मंदिर पाल: त्याचे सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व समजून घेणे

१)खंडोबाचा इतिहास :  

खंडोबाचे ऐतिहासिक उल्लेख चौदाव्या ठिकाणापासून. लोककथा या देवतेस शंकराचा अवतार मानतात. महामाळसा,बाणाई या पार्वती वंगा यांच्या, आणि रक्त पितृ खंडोबाचा कुत्रा कृष्णाचा तर शुभ घोडा नंदीचा अवतार मानला आहे .खंडोबाचा भक्तिपंथ विवाद बाराव्यापासून अस्तित्वात आहे. महानुभाव पंथीय चक्रधर स्वामींनी खंडोबाचा उल्लेख केला आहे. आंध्राच्या काकटीय सम्राटांचे खंडोबा हे कुलदैवत होते. मल्हारी माहात्य ग्रंथ प्रेमपुरी जागा कर्नाटक बिदरचे आदि मैलार स्थान असे महिला जाते. आदि मैलार खंडोबाच्या बारा प्रमुख स्थानांमध्ये मोडते. मराठी परंपरेने पासवर्डचा प्रेमपुरीचा खंड प्रेमपुरी, नळदुर्ग, पाली (जि. सातारा) असे करत जेजुरीस स्थिरावला. मराठी परंपरेत खंडोबा कानडी देव मानला जात असल्याचे संशोधक सांगतो. मराठीत मल्हारी माहात्म्य, जयद्रिविजय आदि ग्रंथते व वाघ्यामुरळी लोकगीतांमध्ये या देवाची स्तुती के गट. खंडोबा किंवा खंडेराय हे मुख्यत्वे महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश या प्रदेश शैव पंथीय दैवत आहे, महाराष्ट्रातील अनेकांचे कुलदैवत आहे. क्षत्रिय,धनगर, मराठी, गडिया, वंजारी, आगरी कराडी, कुणबी, खारवी, गवळी, गोसावी, भंडारी, भोई, मल्हारकोळी, मातंग, माळी, रामोशी (नाईक), वाडवळ, लिंगायत, सोनार समाज, गानली (रेड्डी गानलोलु), रंडुला गानलोलु, गोल, बेलदार, पद्मशाली व सोनकोळी समाजाचे, तसेच दैवत ब्राम्हण व काय प्रभू समाज लोकांचे कुलवत महिला जाते.

महात्मा फुले खंडोबा देवतेस बलिराज राज्याच्या महाराष्ट्र क्षेत्राचा अधिपती यांनी केला आहे. महाराष्ट्र क्षेत्र विस्ताराने मोठे बळीराजाने या प्रदेशाचे नऊ खंड केले. जेजुरीचा क्षेत्रपती पक्षा खंडोबा एक होय. खंडोबाचे मार्तंड हे नाव “मार-तोंड” यापासून त्यांचे मत आहे.

एका मतानुसार खंडोबा हे नाव देवतेच्या खंडा (संस्कृत या खड्ग -> मराठी खंड) या शस्त्रास्त्र आले आहेत. मतानुसार हा संस्कृत स्कंद शब्दाचा अपभ्रंश आहे. (स्कंद -> स्कंदोबा -> खंडोबा) याखेरीज मल्हारी (मल्लारी), मार्तंडभैरव, खंडभैरव, ळसाकांत, रवळनाथ, येकोटी (येळ=सात, सात कोटी सेना) ही खंडोबाची इतर प्रगती होत आहे. मल्ल / मल्ल + अरी अशी मल्हारी शब्दाची आणि मल्ल शत्रू असा त्याचा अर्थ आहे. महाळसेचा पती म्हणून खंडोबास महाळसाकांत असे म्हणतात. येळकोटी म्हणजे सात कोटी सैनिकांचा नायक. खंडेराय (राय = राजा) हे नावही खंडोबाचे राजेपण दाखविते.

कर्नाटक खंडोबास मैलार किंवा खंडू गौडा तर आंध्रात मल्लाण्णा नावाने ओळखतात.मल्हार महाराष्ट्रातील अनेक कुटुंबांचा लोकप्रिय असा कुलस्वामी (कुलदैवत) आहे. खंडोबाचेही ते एक नाव आहे. खंडो शंकराचा अवतार समजला. मल्लासुर दैत्याचा संहार केला, मल्लाची हार म्हणून मल्ल मल्ल + हार अशा मल्हार हे नाव नियमावली.”येळकोट येकोट जय मल्हार” असा या देवाचा जयघोष केला. मल्हारी मार्तंड (मल्लारिमार्तंड) पर्याय नामाभिधान आहे. व्यक्तिगत संस्कृतमध्ये या नावाचा उच्चार “मल्लार” असा आहे.

जेजुरीचे मंदिर वीरपाल वीरमल्ल याने इ.स. १३८१ साला बांधले. १६३५ साल खटावच्या राघो मंबाजीने याचा विस्तार केला. बंगाली संत चैतन्य महाप्रभू यांनी या मंदिरास दिली होती व मुरळीचा वेश्याव्यवसाय बंद करण्याचा प्रयत्न केला होता; असे ऐतिहासिक उल्लेख आहेत. जेजुरी सादर शिलालेखांत विठ्ठल सदाशिव विंचूरकर, मल्हार होळकर लोकांचेर उल्लेख. नारायणरावाच्या हत्येनंतर नाना फडणीस यांनी नारायणरावाची गरोदर पत्‍नी गंगाबाई हीस पुत्र एक लाख अर्पण करू असा नवस केला होता. नवस पूर्ण शरीर पेशवे दरबार विविध रूपात हा नवस फेडला गेला.

२)पाली मंदिर : 

येथील खंडोबाचे मंदिर आबा पाढोदे नावाच्या वाण्याने सु. ५०० वर्षा पूर्वी बांधले. मंदिराच्या गाभाऱ्याच्या मध्यभागी मेघडंबरी असून तीमधील शाळुंकेवर खंडोबा व म्हाळसा यांची दोन स्वयंभू लिंगे आहेत. त्यांच्यापुढे गादीच्या बैठकीवर दोघांचे दोन मुखवटे ठेवलेले आहेत. मेघडंबरीमागे घोड्यावर सपत्नीक बसलेल्या खंडोबा व प्रधान हेगडी यांच्या पितळी मूर्ती आहे. मेघडंबरीच्या उजव्या हाताला बाणाई या खंडोबाच्या द्वितीय भार्येची हात जोडलेली उभी मूर्ती आहे. 

गाभाऱ्यापुढे धनाजी जाधव याने ६ चौरस मीटरचा सोळाखांबी मंडप बांधला. या मंडपाच्या डाव्या कोपऱ्यात गणपती व उजव्या कोपऱ्यात विंध्यवासिनी यांच्याही मूर्ती आहेत. मंदिराचे मुख्य शिखर जमिनीपासून उंच आहे. यांची शिखरे मातीच्या विटांची असून त्यांवरील देवदेवतांच्या मूर्तीवरती अलंकार आढळतात. या मंदिराच्या पूर्व दारासमोर खंडोबाचे एक लहानसे मंदिर आहे. त्यातील चतुर्भुज मूर्ती बैठी असून तिच्या हातांत खड्ग, डमरू, त्रिशूळ व पानपात्र ही आयुधे आहेत. मूर्तीच्या मांड्यांखाली मणी व मल्ल यांची मस्तके आहेत.

दरवर्षी पौष महिन्यात आयोजित केल्या जाणाऱ्या खंडोबा देवाच्या यात्रेत सातारा मधील पाली या गावी खंडोबा आणि म्हाळसा देवीचा विवाह सोहळा पार पडतो . पारंपरिक पद्धतीने भंडारा उधळत हा सोहळा संपन्न होतो . भंडाऱ्याच्या पिवळ्या रंगात साताराच्या पाली गावचा साज अगदी नयनरम्य दिसतो . देवाच्या लग्नाचा थाट अगदी पाहण्यासारखा असतो, सुरुवातीला पाली गावी स्थित खंडोबा आणि म्हाळसा मंदिरातून देवांची मूर्ती आणून वाजतगाजत पालखी काढली जाते, या पालखीचा मान हा बारा बलुतेदारांना असतो. या पालखीला रथातून नगरप्रदक्षिणा घडवली जाते आणि मग पारंपरिक पद्धतीने वेद मंत्रोच्चारात भंडारा आणि खोबऱ्याच्या अक्षता यांची उधळण करत गोरज मुहूर्तावर हा विवाह सोहळा पार पडतो.

श्री खंडोबा व म्हाळसा यांची विवाह यात्रा प्रसिद्ध असून, यात्रेसाठी महाराष्ट्रासह इतर राज्यातील लाखो भाविक पाल येथील मंदिरात हजेरी लावतात. भाविकांनी दिलेल्या देगणीतून ४ लाख ५१ हजार रुपये किंमतीची ११ किलो चांदी, १ लाख ७२ हजार रुपये किंमतीचे ६६ किलो पितळ आणि जवळपास ७७ हजार रुपये किंमतीचे सागवानाचे लाकूड वापरून सुमारे सात लाख रुपये किंमतीचे आकर्षक सिंहासन तयार करण्यात आले आहे.

रविवार हा खंडोबाचा दिवस मानला जातो. सोमवती अमावास्या, चैत्री, श्रावणी व माघी पौर्णिमा, चंपाषष्ठी व महाशिवरात्र या दिवसांना विशेष महत्त्व आहे. मल्हारी-मार्तंड हा शिवाचा भैरव अवतार मानला असल्याने रविवारला महत्त्व आले असावे. चैत्री पौर्णिमा हा मार्तंड-भैरवाचा अवतारदिन मानला जातो. श्रावणी पौर्णिमेस मल्हारी व बानूबाई यांचा विवाह झाला, अशी श्रद्धा आहे. माघी पौर्णिमा हा म्हाळसेचा जन्मदिवस असून, मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठी म्हणजेच चंपाषष्ठीच्या दिवशी खंडोबा, ऋषींच्या विनंतीला मान देऊन मणी-मल्लाचा वध करून लिंगद्वय रूपाने प्रगट झाल्याची महाराष्ट्र आणि कर्नाटकमधील खंडोबाभक्तांची श्रद्धा आहे.

३) काय पहावे : 

१)शिवकालीन सेनापती धनाजी जाधवाने मुख्य मंदिरासमोरील सभामंडप बांधल्याचा उल्लेख सापडतो. मंदिर बांधकाम कोरीव दगडीकामाचे असुन काही स्तंभ नक्षीकाम केलेल्या पितळी पत्र्याने मढवलेले आहेत. 

२)खंडोबाच्या म्हाळसाकांत अवताराचे शिल्प पूर्वेकडील प्रवेशद्वारावर असुन मंदिर परिसरात सात दीपमाळा आहेत.मंदिरासमोरील दगडी हाताखाली पितळी पत्र्याचे आवरण असलेला नंदी आणि हत्ती आहेत.

३) प्रांगणाला तीन प्रवेशद्वारे असुन दीपमाळेवर १२ कोरीव दिवे आहेत.प्रागंणाबाहेरील जागा दगडी फरसबंदीची असुन त्यात ५० कासवांची कोरीव शिल्प संयम आणि यशाचे मार्गदर्शक असल्याचे दिसुन येते. 

४)गाभा्ऱ्यात मारुती,म्हसोबा,सटवाई तर मुख्यमंदिराबाहेर जोतिबा,विठ्ठल आणि यमाई यांची मंदिरे आहेत. दगडी गुंडा (गोटी), चाक, नदी, हत्ती, घोडा मेंढराची शिल्प असा पुरातन ठेवा भक्कम दगडी तटबंदीत आहे. शिखरावर अनेक देवदेवतांच्या मूर्ती कोरलेल्या असून आकर्षक रंगरंगोटी केलेल्या आहेत.

४)कसे जाल ? :

खंडोबा  या लोकदेवतेचे प्रसिद्ध देवस्थान. हे  सातारा जिल्ह्याच्या कराड तालुक्यात आहे. सातारा-कराड रस्त्यावर काशीळ गावाच्या पश्चिमेस सु. ५.६ किमी. तारळी नदीच्या दोन्ही काठांवर वसले आहे. येथे जाण्यासाठी सातारा व कराडहून राज्य मार्ग परिवहन महामंडळाच्या मोटरींची सोय आहे.